古代突厥语

古代 突厥语 是古代维吾尔语（ 回鹘语 ）的基础。古代突厥语时代虽然还没有表现突厥语的明显区别，但当时维吾尔语的很多特征延续到现代。这时代 维吾尔人 使用古代 突厥文 。

古代维吾尔语（回鹘语）

古代维吾尔语（回鹘语）是公元8世纪后形成的维吾尔民族的共同的 书面语言 。古代维吾尔语属 阿尔泰语系 、 突厥语族 、遏逻禄语支，其文献书籍以《突厥语大词典》、《福乐智慧》和众多的吐鲁番及敦煌文献为代表。

察合台维吾尔语

察合台维吾尔语又称近代维吾尔语。但通用名称是 察合台语 。察合台维吾尔语从13时代到20时代30年总共600多年广大使用。察合台维吾尔语不仅是维吾尔族的文学语言，而且很多民族共同使用的语言。这时代用阿拉伯字母。

察合台维吾尔语时代Newai（ 纳瓦伊 ）写成Chahaar Diwan, Hemsa, Muhakimetul Lugheteyin等很多著名的作品。还有很多学者，诗人，历史家写成了很多著名的作品。

现代维吾尔语

现代维吾尔语是现代维吾尔族使用的语言。现代维吾尔语分为中心方言、和田方言和罗布方言，三个方言的主要差别 表现 在语音上。现代维吾尔语书面标准语是在乌鲁木齐 土语 音位 系统为代表的中心方言的基础上形成和发展起来的，经过多次规范，现代 维吾尔文 文学语言（即规范的书面语）成为现代维吾尔族人使用的统一语言。

发展历程

古代维吾尔语起先用 突厥 字母拼写，后来用 粟特文 改进的回鹘字母来拼写，之后用阿拉伯字母的古代 维吾尔文 来拼写（哈卡尼亚文），再后来用阿拉伯字母的 察合台文 ，公元9-10世纪后，改用阿拉伯字母的维吾尔文来拼写。新中国成立后，曾改用 西里尔字母 拼写。1970年代， 中国国务院曾为新疆的维族创制 拉丁字母 的维文文字。现代维吾尔文的改革最近的一次是在1983年，使用的文字是 阿拉伯字母 的书写体系。现行维文有8个 元音字母 ，24个 辅音字母 ，自右向左横写。用来书写现代维吾尔文 文学语言 ，即业经规范的书面语。每个字母按 出现 在 词首 、词中、词末的位置有不同的形式。有些字母只有单式和末式。有些字母所带的符号除作独立形式和词首形式的标志外，还起隔音的作用。32个字母实际共有126种写法。词根上的语音变化、附加成分与 词干 在 元音 和 辅音 上的和谐都在文字上有所反映，同一个词根往往有不同的书写形式，同一个附加成分往往有几种变体。

维吾尔族在5世纪到10世纪和15世纪到16世纪使用过 粟特 字母，8世纪曾用过古突厥字母，10世纪-18世纪曾经广泛用过回鹘文字母。当伊斯兰教传入后，改用阿拉伯字母，现成老维吾尔文（维文缩写为UEY，UyghurErebYéziqi）。1949年中国曾改用西里尔字母拼写维吾尔语，但随着中俄关系的破裂于1959年流产。1959年冬天，中国国务院为维吾尔族创制以汉语拼音拉丁字母为基础的维吾尔文，简称新维吾尔文（维文缩写为UPNY，UyghurPinyinYéziqi）。1982年9月（新疆省文档No.XH-1982-283），省又恢复使用阿拉伯字母的老维文，并对其进一步完善。为了规范维文拉丁 转写 ，以及在计算机上的使用， 新疆大学 于2000年开始推行一种新的拉丁维文（维文缩写为ULY，UyghurLatinYéziqi），并被自治区定为官方文字。

现代维吾尔语是维吾尔民族的共同语言，属阿尔泰语系突厥语族。历史上，维吾尔语的发展经历了三个阶段：古突厥语阶段（7-13世纪），察合台语阶段（14-18世纪），近代和现代维吾尔语阶段（19世纪-现在）。在我国，现代维吾尔语分为中心、和田、罗布三个方言，标准语以中心方言为基础，以伊犁—乌鲁木齐语音为标准音。维吾尔语与同语族的哈萨克语、柯尔克孜语、乌孜别克语等亲属语言既有许多共同之处，也有自己独具的特点。

现代维吾尔语共有32个 字母 ，其中有8个 元音 ，24个 辅音 。基本特征：1、存在 元音和谐律 。舌位合谐比较严整，唇状和谐比较松弛。2、有元音弱化现象。3、构词和构形附加成分很丰富。4、名词有数、从属人称、格等语法范畴。5、动词有态、肯定否定、语气、时、人称、数、形动词、动名词、副动词等语法范畴。表示各种情态的动词很发达。6、词组和句子有严格的词序：主语在谓语之前，限定语在中心词之前。6、词汇中除有突厥语族诸语言的共同词外，还有一定数量的汉语、阿拉伯语、波斯语和俄语的借词。备注：维吾尔文是一种拼音式文字，采用改进后的 阿拉伯字母 ，是从右向左书写的。

语法补充：1、一个 元音 与一个或一个以上的 辅音 可以构成一个 音节 。2、辅音同样有弱化，一般词末的辅音不发全音。3、维吾尔语的简单语句结构为主、宾、谓。4、有“有生命”与“无生命”词之分。

当代使用经改进的阿拉伯字母的维文。自右向左书写，与现代汉文书写顺序相反。

维吾尔语的核心词汇主要来自古 突厥语 及突厥语系的其它语言，但透过历史过程中接触其它语言，亦引入了不少外来语。维吾尔语在同属突厥语系的 哈萨克语 、 乌兹别克语 及 察合台语 都影响甚深。在公元十世纪维吾尔族开始接触 伊斯兰教 。而因为 古兰经 及伊斯兰文学的传播，不少 阿拉伯语 的词汇亦透过 波斯语 、乌兹别克语及察合台语流传到维吾尔语之中。近代以来随着维吾尔聚居区与外界交流加深，汉语、英语、俄语等语言的词汇被借入维吾尔语之中。

中国境内的维吾尔语使用的文字是阿拉伯字母的老维吾尔文（UEY），而在俄罗斯境内的维吾尔语则使用以俄文字母为基础的西里尔维吾尔文（USY）。 根据语言学家分析， 乌兹别克语 跟维吾尔语非常相似，因此，有人认为应该把两种 语种 合并，但目前普遍仍然主张把两者分开。

英语	维吾尔语
Welcome	قارشى ئالىمىز (Qarshi alımız!)
Hello (General greeting)	ئەسسالامۇ ئەلەيكۇم! frm - (Ässalamu äläykum!) ۋەئەلەيكۇم ئەسسالام! reply - (Wä'äläykum ässalam!) ياخشىمۇسىز! inf - (Yaxshimusız!)
Hello (on phone)	ئەسسالامۇ ئەلەيكۇم! frm - (Ässalamu äläykum!) ۋېي! from Chinese 喂 - inf - (Wey!)
How are you?	ياخشىمۇسىز؟ (Yaxshimusız?) قانداق ئەھۋالىڭىز؟ (Qandaq ähwalıngız?) نىمۇ بولدى؟ What's new? - (Nima boldi?)
Reply to 'How are you?'	مەن ياخشى، رەخمەت سىزگە، سىزچۇ؟ (Män yaxshi, räxmät sızgä, sızchu?) ياخشى fine - (Yaxshi) بەلەن so-so - (Bälän) ھېچ ئىش يوق nothing much - (Hech ish yoq)
Long time no see	كۆرۈشمىگىلى ئۇزاق بوپتۇ (Körüshmigili uzaq boptu)
What's your name?	ئىسمىڭىز نىمۇ؟ (Ismıngız nimu?)
My name is ...	مېنىڭ ئىسمىم ... (Menıng ismım ...)
Where are you from?	سىز نەرلىك؟ (Sız närlik?)
I'm from ...	مەن ... لىك/ لىق (Män ...lik/lıq)
Pleased to meet you	كۆرۈشكىنىمىزگە خۇشالمەن (Körüshkinımızgä xushalmän) سىزنى تونۇشقىنىمغا خۇشالمەن (Sızni tonushqınımgha xushalmän)
Good morning (Morning greeting)	ئەتىگەنلىكىڭىز خەيرىلىك بولسۇن! (Ätigänlikingız xäyrılik bolsun!)
Good afternoon (Afternoon greeting)	چۈشلىكىڭىز خەيرىلىك بولسۇن! (Chüshlikingız xäyrılik bolsun!)
Good evening (Evening greeting)	كەچلىكىڭىز خەيرىلىك بولسۇن! (Kächlikingız xäyrılik bolsun!)
Good night	(Xäyrılik Käch!)خەيرىلىك كەچ!
Goodbye (Parting phrases)	خەيرى خوش! (Xäyrı xosh!) كىيىن كۆرۈشەيلى! See you later! - (Kiyin körüshäyli!)
Good luck!	ئامەت بولسۇن! (Amät bolsun!)
Cheers! Good Health! ( Toasts used when drinking )	خوشە! (Xoshä!)
Have a nice day	كۈنىڭىز كۆڭۈللۈك بولسۇن! (Künıngız köngüllük bolsun!)
Bon appetit / Have a nice meal	تامىغىڭىز ياخشى بولسۇن! (Tamıghıngız yaxshi bolsun!)
Bon voyage / Have a good journey	ئاق يول بولسۇن! (Aq yol bolsun!) سەپىرىڭىز ئوڭۇشلۇق بولسۇن! (Säpırıngız ongushluq bolsun!)
I understand	(Män chüshändım)مەن چۈشەندىم
I don't understand	مەن چۈشەنمىدىم (Män chüshänmıdım)
Yes	(Hä’ä)ھەئە (Shundaq)شۇنداق
No	(Yaq)ياق (Ämäs)ئەمەس
Maybe	(Bälkim)بەلكىم
I don't know	مەن ئۇقمايمەن (Män uqmaymän) مەن بىلمەيمەن (Män bilmäymän)
Please speak more slowly	ئاستاراق سۆزلەڭ (Astaraq sözläng)
Please say that again	قايتى بىر قىتىم دەڭ (Qaytı bır qıtım däng)
Please write it down	ئۇنى يېزىپ چىقىڭ (Uni yezıp chiqıng)
Do you speak English?	ئىڭگىلىزچە سۆزلىيەلەمسىز؟ (Inggılızchä sözliyälämsız?)
Do you speakUyghur?	ئۇيغۇرچە سۆزلىيەلەمسىز؟ (Uyghurchä sözliyälämsız?)
Yes, a little ( reply to 'Do you speak ...?' )	(Azraqla)ئازراقلا
Speak to me inUyghur	ماڭا ئۇيغۇرچە سۆزلەڭ (Manga Uyghurchä sözläng)
How do you say ... inUyghur?	...نى ئۇيغۇرچە قانداق دەيدۇ؟ (...ni Uyghurchä qandaq däydu?)
Excuse me	كەچۈرۈڭ! (Kächürüng!)
How much is this?	بۇ قانچى پۇل؟ (Bu qanchi pul?) بۇنىڭ باھاسى قانچە؟ (Bunıng bahasi qanchä?)
Sorry	كەچۈرۈڭ! (Kächürüng!)
Please	مەرھەمەت! (Märhämät!)
Thank you	رەخمەت سىزگە (Räxmät sızgä)
Reply to thank you	تۈزۈت قىلماڭ (Tüzüt qılmang)
Where's the toilet?	ھاجەتخانا قايەردە؟ (Hajätxana qayärdä?)
This gentleman will pay for everything	بۇ ئەپەندىم ھەممى چىقىمنى كۆتۈردۇ (Bu äpändım hämmı chiqımni kötürdu)
This lady will pay for everything	بۇ خانىم ھەممى چىقىمنى كۆتۈردۇ (Bu xanım hämmı chiqımni kötürdu)
Would you like to dance with me?	مەن بىلەن تاڭسا ئويناشنى خالامسىز؟ (Män bilän tangsa oynashni xalamsız?)
I miss you	مەن سىزنى سېغىندىم (Män sızni seghındım)
I love you	مەن سىزنى سۆيۈمەن (Män sızni söyümän)
Get well soon	بالدۇراق ساقىىيىپ كىتىڭ! (Badurak saqiyip kitıng!)
Go away!	نېرى تۇر! (Neri tur!)
Leave me alone!	مېنى يالغۇز قوي! (Meni yalghuz qoy!)
Help!	ياردەملىشىڭ! (Yardämlishing!)
Fire!	ئوت كەتتى! (Ot kätti!)
Stop!	توختا! (Tohta!)
Call the police!	ساقچى چاقىرىڭ! (Saqchi chaqırıng!)
Christmas and New Year greetings	روجىستىۋا بايرىمىڭىزگە مۇبارەك! (Rojistıwa bayrımıngızgä mubaräk!) - Merry Christmas يېڭى يىلىڭىز قۇتلۇق بولسۇن! (Yengı yilıngız qutluq bolsun!) - Happy New Year
Easter greetings	پاسخا بايرىمىڭىزگە مۇبارەك! (Pasxa bayrımıngızgä mubaräk!)
Birthday greetings	تۇغۇلغان كۈنىڭىزگە مۇبارەك! (Tughulghan künıngızgä mubaräk!)
One language is never enough	بىر خىل تىل ھەرگىز يەتمەيدۇ (Bır xıl til härgiz yätmäydu)
My hovercraft is full of eels Why this phrase?	مېنىڭ ھاۋا-نېگىز كېمەمدە يىلان بېلىق تۇشۇپ كەتتى (Menıng hawa-negiz kemämdä yilan belıq tushup kätti)

．中国政府网 [引用日期2020-07-27]

维吾尔语谚语与文化研究，北京大学出版社 阿孜古丽阿不力米提 编著，《维吾尔语基础教程》